بررسی روند گسترش شهر کرمان از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار

شهر کرمان که یکی از شهرهای باستانی ایران به شمار می آید، به واسطه قرار گرفتن در مسیر راه های ارتباطی از دوره هخامنشی به بعد نقش مهمی در سیستم سیاسی- اقتصادی، ایفا نموده است. این شهر در آغاز شکل گیری بر روی تپه های مرتفعی در شرق شهر کنونی شکل گرفت. از گذشته ی این شهر تا دوره هخامنشی به واسطه فقدان کاوش ها، اطلاعات دقیقی در دست نیست، از دوره هخامنشی هم اشارات کوتاهی به آن شده است، و فقط به ذکر نام کارمانیا و معادن آن بسنده گردیده است. از دوره طولانی مدت اشکانی هم فقط از پادشاهی به نام بلاش در این شهر نام برده شده که به دست اردشیر یکم کشته شده است. نام اردشیر بر روی یکی از دژهای کرمان و نیز یکی از نامهای قدیم کرمان به نام بردسیر باقی مانده است. از سه سده نخست دوره اسلامی ساختارهای شهر کرمان چیز زیادی در دست نیست و فقط از زمان سامانیان است که منابع بیشتری در دسترس است و شهر گسترش یافته است. با ساخت مجموعه ای، از بناهای مختلف حداکثر اطلاعات ما از این شهر است. در زمان آل بویه این شهر به تصرف آنان در آمد، اما از ساختار شهر چیز زیادی نمی دانیم. در زمان سلجوقیان که شاخه ای از آنان بر کرمان حکم می راندند، شهر دستخوش تحولات بنیادین می شود و در غرب شهر کهن(در ربض شهر) مسجد جامع و محله ای نیز در کنار آن ساخته شد. از این دوره به بعد مجموعه های آرامگاهی در شمال شهر ساخته شدند و در زمان غزان و قراختاییان و آل مظفر و تیموریان تغییراتی در شکل شهر به وجود آمد که گسترش شهر در این دوره ها عموماً در جهات گوناگون بوده است. تا اینکه که در نهایت در دوره تیموری گسترش شهر از سمت غرب شکل می گیرد. این تغییرات توسط سلسله صفویه تکمیل گردید و با ساخت مجموعه گنجعلی خان که الگویی از مکتب صفوی اصفهان بود و ایجاد «شهر نو» در جای شهر تیموری؛ پیگیری گردید. در این دوره شهر در چند مرحله گسترش یافت، ابنیه عمومی و مذهبی و رفاهی مانند: بازارها و مساجد و مدارس و آب انباها و حمام ها ساخته شد که عموماً روند گسترش، در سمت غرب شهر بوده است. ساخت مجموعه گنجعلی خان در سمت غرب شهر و نوسازی محله ها و ایجاد کوشک هایی توسط حاکمان محلی در غرب شهر و نیز محله هایی در شمال مجموعه گنجعلی خان و بازاری در مسیر غربی- شرقی شهر و نیز بازار و مجتمع رفاهی در جنوب مجموعه گنجعلی خان به سمت جنوب شهر، بخشی از این تحولات در این دوره بود. در زمان قاجاریه نیز سمت و سوی گسترش شهر به سمت غرب است که با تخیب بخشی از خصار شهر و ساخت مجموعه ارگ حکومتی در غربی ترین بخش شهر و در شمال-غربی ارگ دوره صفوی که در زمان آغامحمدخان با خاک یکسان گردید، این روند چشمگیرتر است. مجموعه های این دوره مانند؛ ابراهیم خان ظهیرالدوله، وکیل و آقا علی که در مسیرهایی مرتبط با بخش غربی شهر بودند ساخته شدند، شواهد نشان می دهند که این مجموعه ها الگویی از ساختار شهری دوره صفوی یا سبک اصفهانی را دارند. موضع گیری های مذهبی نیز در ساخت مجموعه های متأخرتر نقش عمده ای را ایفا می کند. در دوره قاجار، بازارهای شرقی- غربی شهر در مسیر بازار دوره صفوی تکمیل شدند و با ساخت دو دروازه که یکی در بخش غربی شهر قرار دارد، ویک میدان در غرب شهر، مسیر ارتباطی نیز در راستای گسترش شهر، از مسجد جامع و دروازه مسجد در شرق تا دروازه ارگ در سمت غرب ساماندهی گردید. ساختار کلی گسترش شهر در این دوره با رعایت برخی از موارد پیش گفته، نشان می دهد که الگوی گسترش شهر به سمت غرب شهر بوده است، اما الگوهای مذهبی، کمبود زمین در پیرامون مجموعه گنجعلی خان و نیز ساخته شدن کهندژ حکومتی دوره قاجار، از موانع عمده ای بودند که ساخت محله ها و مجموعه ها را پیرامون الگوی شهر دوره صفوی با تا حدودی با محدودیت مواجه کردند.